Veldwachters in Nuenen-Gerwen-Nederwetten vanaf 1811

I. Inleiding
Nederland kende sinds de Franse tijd gemeenteveldwachters en rijksveldwachters. De eersten hadden alleen bevoegdheden binnen de eigen gemeente, en daarom waren gemeente-veldwachters vaak tevens aangesteld als onbezoldigd rijksveldwachter.
De functie van gemeenteveldwachter werd niet erg belangrijk gevonden door de Nederlandse gemeenten. De veldwachter was ook nauwelijks een professionele politieman. Hij werd slecht betaald en boezemde waarschijnlijk weinig ontzag in. Vaak moest een veldwachter in zijn doorgaans versleten uniform vragen of hij op kosten van de gemeente na jaren een nieuwe uniformjas mocht kopen.
Het was helemaal niet ongewoon dat de veldwachter niet kon lezen of schrijven. Een proces-verbaal kon hij dus niet altijd opmaken. Betrapte hij een winkeldief of een stroper, of moest hij een groep kwajongens aanpakken, dan mepte hij er vaak maar meteen op los met zijn stok of sabel.
Gemiddeld verdiende een veldwachter rond 1900 zo’n 250 gulden per jaar, wat laag genoemd kan worden. Verschil qua inkomen was afhankelijk van de neventaken. Was de veldwachter ook bode en opzichter bij openbare werken, dan kreeg hij toeslagen van 25 tot 50 gulden per jaar.
Vanaf de 30-er jaren van de vorige eeuw trad een zekere professionalisering in. Zo had de veldwachter recht op dertig gulden rijwielvergoeding, vijftig gulden diplomatoelage, honderd gulden uniformgeld, vrije woning en medische behandeling.
De nieuwe veldwachter stond ook niet meer overal alleen voor. Bij bijzondere gelegenheden waarbij meer mankracht nodig was om de orde te handhaven, bijvoorbeeld de kermis, stonden rijksveldwachters van het district of leden van den Koninklijke Marechaussee hem bij. De veldwachter werd vanaf de jaren dertig ook ingezet als armbezoeker/controleur.
In 1943 werd de gemeenteveldwachter bij de marechaussee ondergebracht.

II. Veldwachters in Nuenen-Gerwen-Nederwetten
Vanaf 1811 heeft de gemeente Nuenen-Gerwen de volgende veldwachters gekend (na 1821 dienden dezen ook in Nederwetten):
Carel Bussius 1811 – 1812
Martinus Mantels 1812 – 1814
Gerardus Gerritzen 1814 – 1819
Conelis Gerritzen 1819 – 1822
Bonne Bouwes 1822 – 1828
Willem Kamphuis 1828 – 1830
David Emanuel Pernet 1831 – 1837
Jacob de Ridder 1838 – 1852
Johannes Jacobus Franciscus de Ridder 1852 – 1856
Johannes Biemans 1856 – 1901
Antonius Pijs 1901 – 1930
Johannes Vermeulen 1918 – 1925
Gijsbertus Damen 1930 – 1943

III. Familiegeschiedenissen
Carel Frougod Bussius
Carel Frougod Bussius geboren op 27 augustus 1765 te “Bronswijk” (*). Trouwt in mei 1807 onder de naam Carolus Trongod Bessigus met Annemarie Smits, weduwe van Caspar Tielemans.
Zij is geboren op 24 mei 1764 in Nuenen en is een dochter uit een gezin met zeven kinderen. Haar vader is Judocus Smets (Smits) uit Geldrop en haar moeder Maria Ketelaars uit Nuenen.
Annemarie overlijdt op 16 april 1829 in Nuenen. Zij heeft een dochter Anna Catharina Tielemans uit haar eerste huwelijk, geboren op 13 november 1802 in Nuenen.
Carel en Annemarie krijgen een dochter Johanna, die geboren wordt op 10 februari 1811 in Nuenen.
Carel Frougod Bussius is militair geweest in het Nederlands leger (ancien militaire du service d’ Hollande, bij regiment Van Wilcke/Van Limburg Stirum) van 1784 t/m 1802 (drie perioden van zes jaar).
Carel Frougod Bussius wordt op 27 april 1811 door burgemeester Theodorus Van Lieshout als veldwachter in Nuenen aangesteld.
Door zijn overlijden (verdrinkingsdood in de Dommel) op 8 februari 1812 in Son en Breugel komt een abrupt einde aan de diensttermijn van de eerste veldwachter van Nuenen en Gerwen.
(*) Waarschijnlijk is bedoeld: Brunswijk, hertogdom in Noord-Duitsland (Braunschweig).

Martinus Mantels
Martinus Mantels geboren op 11 maart 1758 in Weert, zoon van Jacobus Mantels en Lucia Cuijpers. Hij wordt door burgemeester Theodorus Van Lieshout benoemd tot veldwachter per 21 maart 1812, na het plotselinge overlijden van de vorige veldwachter. Martinus Mantels heeft daarvoor zeven jaar als militair gediend in het leger van het Franse Keizerrijk. Op 16 augustus 1814 wordt hij echter ontslagen vanwege zijn minachtende uitingen die hij in een dronkenschap doet over burgemeester Van Hoven. Toch krijgt hij een bewijs van goed gedrag mee bij zijn ontslag: “eerlijk gedrag en ter goeder naam en faam…”.
Op 21 augustus 1819 trouwt hij in Nuenen met Johanna van Braght, spinster van beroep, dochter van Willem van Braght en Joanna Janssens. Zij is geboren op 3 juni 1789 in Nuenen en komt op 5 mei 1872 in Nuenen te overlijden.
Martinus is inmiddels “schreinmaker” (timmerman of letterlijk maker van doodskisten) geworden en komt op 28 februari 1830 in Nuenen te overlijden. Zijn weduwe trouwt opnieuw op 23 juli 1836 met Theodorus van Helmond.

Gerardus Gerritzen
Gerardus Gerritzen geboren op 21 oktober 1762 in Breda als zoon van Nicolaas Gerritzen en Elisabeth Rutten. Vader Nicolaas is soldaat in het leger van Generaal Baron van Ayluar. De achternaam van Gerardus wordt in akten ook vaak met ‘s’ of met ‘ss’ geschreven i.pl.v. ‘z’. Gerardus is het vierde kind uit een gezin van tien kinderen. Zijn ouders waren respectievelijk afkomstig uit Deventer/Zevenaar en Breda. Gerardus is op 4 augustus 1814 in Nuenen-Gerwen door burgemeester Van Hoven aangesteld als veldwachter. Hij is in Nuenen-Gerwen tot aan zijn overlijden op 26 juni 1819 veldwachter gebleven.

Cornelius Gerritzen
Cornelius Gerritzen geboren op 1 juni 1780 in Breda als zoon van Nicolaas Gerritzen en Elisabeth
Rutten.
De achternaam van Cornelius wordt in akten ook vaak met ‘s’ of met ‘ss’ geschreven i.pl.v. ‘z’. Cornelius of ook wel Cornelis genoemd, is het negende kind uit een gezin van tien kinderen en de jongste broer van de hiervoor beschreven Gerardus Gerritzen. Zijn ouders waren respectievelijk afkomstig uit Deventer/Zevenaar en Breda.
Cornelius trouwt op 8 september 1811 in Breda met Catharina van Strijp, geboren op 2 april 1788 te Breda. Haar ouders zijn Cornelis Strijp en Maria Nuijten. Catharina ondertekent de trouwakte met een kruisje. Catharina krijgt een zoon op 14 februari 1811 die de naam Christiaan Arnoldus van Strijp krijgt. Christiaan wordt vijf jaar later in 1816, wanneer het gezin in Tilburg woont, officieel erkend als kind van Cornelius Gerritzen en Catharina van Strijp waardoor zijn achternaam Van Strijp gewijzigd wordt in Gerritsen. Op 10 februari 1826 komt Christiaan op vijftien jarige leeftijd te overlijden in Gemert, alwaar hij werkzaam is als kleermakersgezel.
Cornelius wordt op 1 juli 1819 door burgemeester Van Hoven in Nuenen – Gerwen benoemd tot veldwachter. Eerder was hij al veldwachter in Stiphout. In Nuenen-Gerwen blijft hij veldwachter tot 1822. Vervolgens verhuist het gezin naar Zwolle waar hij het beroep van spekslager uitoefent.
Op 16 november 1829 verhuist Cornelius met Catharina naar Breda. Na enkele jaren verhuizen ze naar Gemert. Op 15 mei 1845 schrijven Cornelius en Catharina zich opnieuw in Breda in als bewoners. Cornelius komt op 14 februari 1847 in Breda te overlijden. Zijn weduwe gaat in april 1848 weer terug naar Gemert, alwaar zij door het Armbestuur wordt ‘bedeeld’ en oefent dan het beroep van breister uit. Zij overlijdt in Breda in 1864.

Bonne Bouwes
Bonne Bouwes geboren op 1 juni 1777 in Stavoren. Zijn ouders zijn Bonne Bouwes en Eeltje Thielemans. Hij heeft een militaire opleiding en carrière. Hij trouwt op 25 juni 1802 in Amsterdam met Alida Plaat, die weduwe is van Johannes Kup. Alida is geboren in Tiel en overlijdt in Rotterdam op 19 maart 1807 (NB. In Rotterdam heeft zij ook met haar eerste echtgenoot gewoond). Zij krijgen geen kinderen.
Bonne staat achtereenvolgens geregistreerd bij de volgende legeronderdelen: tijdens 1795 tot 1813 bij de Landmacht; van 1814 tot 1815 bij het Bataljon West-Indische Jagers; van 1815 tot 1820 bij het garnizoensbataljon nr. 34, 4e compagnie; van 1820 tot 1823 bij het bataljon voor de Koloniën nr. 33.
Hij wordt in 1792 tot 1793 krijgsgevangene van de Engelsen tot 1802. Hij is soldaat van 1803 tot 1809 bij het 3e Hollands Regiment. Wederom krijgsgevangene gemaakt door de Engelsen. Hij heeft diverse veldtochten meegemaakt zoals in 1793/1794 Algerije, en in 1816 Frankrijk en vele in de tussentijd. Hij wordt op 16 oktober 1821 bevorderd tot fuselier (geweerschutter), waarna hij op 16 oktober 1821 overgaat naar de Garnizoen Compagnie. Hij gaat uit dienst per 1 juli 1822, en wordt op 19 augustus 1822 door burgemeester Van Hoven tot veldwachter benoemd van Nuenen-Gerwen-Nederwetten. Hij is dan ‘gepensioneerd’ corporaal bij de Nationale Jagers. Op 24 augustus 1828 komt hij als weduwnaar te overlijden in Nuenen.

Willem Kamphuis
Willem Kamphuis, geboren op 15 juni 1799 in Otterlo, en overleden op 19 februari 1855 in Lieshout. Hij is een voormalig militair als hij in Nuenen op 29 jarige leeftijd door burgemeester Van Hoven op 18 september 1828 wordt benoemd tot veldwachter in de gemeente Nuenen-Gerwen-Nederwetten. Zijn ouders zijn Gerrit Kamphuis en Hendrikje Evertsen. Gerrit en Hendrikje kregen twee kinderen: Willem in 1799 en Derkjen in 1801.
Willem Kamphuis zal hier niet lang blijven wonen, want in 1830 verhuist hij naar Lieshout waar hij inwoont bij Arnolda Winanda Hoffman, die in Zutphen is geboren.
Op 15 januari 1847 trouwt Willem met Petronella Clement, die spinster van beroep is. Zij is in Den Bosch geboren op 18 september 1811. Zij krijgen drie kinderen die alle drie in Lieshout worden geboren: dochter Catharina op 11 maart 1847; zoon Willem op 21 december 1849 en tenslotte dochter Willemina op 3 oktober 1853. Moeder Petronella komt helaas op 6 februari 1863 in Lieshout op 51-jarige leeftijd te overlijden. Hun jongste kind is twee jaar als vader Willem in 1855 komt te overlijden en pas tien jaar als moeder Petronella sterft.
Kort na haar moeder komt Catharina te overlijden op 27 juni 1865 in Lieshout. Zoon Willem sterft op 23 jarige leeftijd op 25 april 1873 in Lieshout. Dochter Willemina huwt in 1877 met Leonardus van der Zanden een drieëndertig jarige weduwnaar uit Beek en Donk.

David Emanuel Pernet,
David Emanuel Pernet, geboren op 24-9-1769 te Ormon Dessus (Ch), en overleden op 28-10-1837 te Nuenen. Op 23 juni 1831 wordt hij benoemd tot veldwachter in de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten. Hij blijft dit tot zijn overlijden in 1837.
Hij trouwt tweemaal. Zijn eerste huwelijk is vóór 1804 met Margrita Egli, geboren ca. 1782 te Voorburg en overleden op 27-8-1822 te Berchem. Uit dit huwelijk komen vijf kinderen voort die achtereenvolgens worden geboren te Voorburg, Den Haag, Voorthuizen, Nispen-Roosendaal, Heien-Gennep. Zijn tweede huwelijk is op 6-12-1823 te Linden (N.Br.) met Jacoba Kiever, geboren op 22-1-1798 te Zwolle. Uit dit huwelijk komen zeven kinderen voort, waarvan de eerste twee in Mill worden geboren, de volgende twee in Oploo en de laatste drie vanaf 1830 in Nuenen. Jacoba komt in 1879 te overlijden in Nuenen. De kinderen die in Nuenen c.a. worden geboren zijn Mathijs Emanuel in 1830, Lambert in 1832 en tenslotte Johannes Franciscus in 1836.

Jacobus de Ridder
Jacobus de Ridder geboren op 20 juni 1795 in Rotterdam als onecht kind van Catharina de Ridder. Hij trouwt met Paulina van Mierlo uit Rotterdam op 15 april 1820 in Den Bosch. In 1821 wordt Jacobus goedgekeurd voor militair. Tot 1838 is Jacob korporaal bij het Reserve Bataljon der Tweede Afdeling Infanterie. Hij is met eervol ontslag uit dienst gegaan. Ze krijgen tien kinderen waarvan in leven blijven: Francina geboren in 1823 in Den Bosch, Johannes Jacobus Franciscus in 1826 eveneens in Den Bosch, Francis in 1834 in Breda, Hendrik in 1837 in Den Bosch en Jacobus Johannes in 1839 in Nuenen. De volgende kinderen sterven bij geboorte of op zeer jonge leeftijd: Simon Peter overlijdt in 1820, Catharina in 1823, , Catharina Marie Louisa in 1823, Mechtilda overleden in 1831, Nicolaas geboren op 21 december 1831 in Breda en overleden in 1833 in Breda, Jacobus de Ridder wordt op 24 april 1838 benoemd door de gouverneur van de provincie Noord-Brabant tot veldwachter in Nuenen, Gerwen en Nederwetten met een inkomen van 125 gulden per jaar. Bij goed functioneren zou dit bedrag kunnen oplopen tot 135 gulden per jaar. Hij komt op 13 april 1842 in Nuenen te overlijden.

Johannes Vermeulen
Johannes Vermeulen wordt op 4 januari in 1886 in Elswoud, gemeente Oud-Heusden, geboren als zoon van Adrianus Vermeulen en Cornelia van de Wiel.
Johannes Vermeulen is al in Asten onbezoldigd rijksveldwachter als hij op 14 december 1915 wordt benoemd tot veldwachter in de gemeente Gestel c.a. Zijn jaarwedde bedraagt in zijn nieuwe functie 500 gulden plus vrije bovenkleding en schoeisel. Met de toevoeging dat indien hij het politiediploma behaalt hij nog 50 gulden salarisverhoging krijgt. Op 3 januari 1916 heeft Johannes Vermeulen de eed afgelegd ten overstaan van de burgemeester van Gestel en Blaarthem.
Op 29 april 1916 trouwt hij met Maria Gorissen, die op 18 maart 1882 in Asten is geboren, als dochter van Johannes Gorissen en Maria Anna Lemmens. Zij wordt per 16 mei 1916 in Gestel als inwoner ingeschreven. Zij komt in 1962 in Helmond te overlijden.
Johannes en Maria krijgen één kind, en wel een zoon Johannes Adrianus Antonius die op 22 april 1917 in Gestel wordt geboren.
Johannes Vermeulen krijgt per 1 januari 1918 eervol ontslag in Gestel. Hij verhuist met zijn gezin naar Nuenen en gaat op De Berg wonen, en een jaar later op ’t Laar. In 1918 wordt hij in Nuenen c.a. benoemd tot veldwachter als collega van Antonius Pijs.
Op 25 februari 1925 wordt hij ontslagen “volgens geneeskundige verklaring is hij niet in staat dienst te doen”, aldus de notulen van de gemeenteraad.
Het gezin woont tot en met 23 augustus 1930 in Nuenen c.a. samen met vader Adrianus die in 1848 is geboren, en met een nichtje Elisa Vermeulen, geboren in 1918 in Tilburg, en neefje Adrianus Gerardus Vermeulen, geboren in 1920 in Tilburg, beiden van een broer van Johannes die vanwege drankmisbruik niet in staat was zijn kinderen te onderhouden (volgens een verklaring van hun moeder).
Van 1930 tot en met 1935 wonen Johannes, Maria en hun zoon Johannes Adrianus in Eindhoven waarna ze verhuizen naar Merksem (B).

Gijsbertus Damen
Gijsbertus Damen is geboren op 30 juni 1901 in Dongen, als zoon van Cornelis Damen, arbeider te Dongen, en Maria Dingemans. Het gezin Damen – Dingemans krijgt in Dongen vier kinderen (Antonius Gijsbertus in 1896; Cornelis in 1897; Johannes in 1899 en Gijsbertus in 1901). Daarna verhuist het gezin naar Loon op Zand waar nog eens tien kinderen krijgt (Martinus in 1903; Cornelia in 1904; Petrus in 1907; Adriana in 1908; Cornelis Hendrik in 1911; Marinus in 1913; Maria in 1915; Johanna in 1917; Antonius Gijsbertus in 1918 en tenslotte Gerardus in 1920).
Voordat Gijsbertus Damen in de gemeente Nuenen c.a. op 30 januari 1930 tot veldwachter wordt benoemd is hij gemeente-veldwachter in Bakel.
Op 29 december 1928 trouwt hij in Bakel en Eindhoven met Lucia Maria Hendriks, dochter van Hermanus Hendriks en Johanna van Uijen, geboren in 1904 in ‘s – Gravenhagen. De familie Hendriks woont ten tijde van het huwelijk van dochter Lucia in Geertruidenberg.
Het jonge echtpaar schrijft zich in bij de gemeente Nuenen c.a. en gaat op de Berg F 407-a wonen per 31 januari 1930. Ten tijde dat dochter Johanna Gerarda Maria wordt geboren (10 juli 1934) woont het gezin op het Heieind F 35-a. Later woont het gezin op Voort (kad. nr. E 2876) en verkoopt het huis met tuin in 1956.
In 1942, op 22 maart, wordt zoon Hermanus Johannes Gerardus geboren.

Gijsbertus Damen is veldwachter in Nuenen c.a. van 1930 tot 1943. In dat jaar wordt onder de Duitse bezetting de functie van veldwachter overgenomen door de marechaussee. Hij sterft op 70-jarige leeftijd in Eindhoven.

V.  Uniform van veldwachter
Hier een foto van veldwachter Johannes Vermeulen die in de tijd dat hij in Gestel veldwachter was.

Bronnen:
= gegevens van Tiny van de Lockant
= internet